De overheidscommunicatie kan nog veel leren van de populaire betaalapp Tikkie. Dat schrijf ik in Elsevier Weekblad.
Het vertrouwen in de Nederlandse overheid daalt steeds sneller. In 2021 geloofde vier op de tien Nederlanders dat onze overheid het publiek opzettelijk probeert te misleiden door uitspraken te doen waarvan zij weten dat ze niet geheel correct, of juist zwaar overdreven zijn. Het vertrouwen in de democratie daalde dit jaar van 63 procent naar 57 procent; alleen in Duitsland daalde dat nog sneller. Uit onderzoek van PR-bureau Edelman blijkt dat 58 procent van de Nederlanders de overheid vertrouwt, vorig jaar was dat nog 69 procent.
Vertrouwen en de belastingmoraal
De reeks verklaringen voor het tanende vertrouwen is schier oneindig: halfslachtige compensaties in Groningen en in het toeslagenschandaal, het ‘functie elders’-debacle rond Pieter Omtzigt, de gemaakte maar niet ingeloste beloften voor nieuw leiderschap en de afwikkeling van de overstromingen in Limburg. Het is niet moeilijk om aan te wijzen waarin onze overheid te kort schiet en hoe zij burgers in de kou laat staan. Toch riskeren dagelijks mensen hun leven op rubberbootjes om – onder andere – het welvarende, goed georganiseerde Nederland te bereiken.
De Nederlandse welvaart is collectief georganiseerd. Denk aan de duizenden docenten, agenten en verpleegsters die dagelijks voor ons welzijn zorgen en waar we belasting voor betalen. Toch juichen er weinig Nederlanders bij het openen van blauwe enveloppen. Sterker nog: onze belastingmoraal illustreert de antipathie voor onze overheid.
‘Verhoog de vermogensbelasting nou niet te veel’, adviseert vermogensbeheerder Jim Tehupuring in het VPRO-programma Sander en de Kloof, ‘Dan is er voor vermogenden ook minder reden om belasting te ontwijken.’ Die moraal is bon ton in het bedrijfsleven; Zuidas-kantoren helpen de partners zelfs om belasting te ontwijken. Samengevat: niet de belastingontwijking is het probleem, maar de hoge belasting; niet de wanbetaler, maar de overheid moet zich schikken.
Onterechte afkeer van de overheid
Dit wantrouwen is niet alleen gemeengoed op de Zuidas, maar ook bij technologiebedrijven, de founders en nerds die onze toekomst vormgeven. Hun inspiratiebronnen zijn libertariër Ayn Rand en Peter Thiel. Thiel is de oprichter van PayPal, vroege investeerder in Facebook en wordt genoemd als een van de meest invloedrijke figuren in Sillicon Valley.
Thiel voorziet een fundamenteel conflict tussen kapitalisme en democratie – en kiest daarbij voor het eerste. Hij sponsorde de Trump-campagne en zou (als mentor van Facebook-CEO Mark Zuckerberg) medeverantwoordelijk zijn voor het vele nepnieuws op Facebook tijdens 2016.
Dat juist Thiel zo’n afkeer van de overheid heeft is op z’n minst markant. Deze Amerikaanse ‘kraamkamer van de toekomst’ bracht Google, Apple, Adobe, Facebook, Tesla en Netflix voort, maar dankt zijn bestaan vooral aan de overheid.
Innovatie is juist mogelijk dankzij de overheid
Eisenhower had nooit de ambitie om een tech-walhalla te bouwen, maar zijn investeringen in ruimtevaart en defensie kick-startten de ontwikkeling van Sillicon Valley. Margaret O’Mara schreef er het boek The Code: Silicon Valley and the Remaking of America over. Ironisch eigenlijk, een libertariër die de democratie de das om wil doen met nepnieuws, gaat eraan dat hij deze investeringen alleen maar kon doen dankzij een functionerende democratie.
Deze tendens bestaat ook in Nederland. We beschikken over unicorns (tech-bedrijven met een waardering van meer dan een miljard) als Booking, Adyen, Mollie en TakeAway. Maar het belangrijkste techbedrijf van Nederland is ASML. Laat ook dat bedrijf nu juist mede dankzij overheidssteun tot stand gekomen zijn; een flink deel van de investeringen in onderzoek en ontwikkeling van ASML, kwam van Vadertje Staat.
Niet voor niets roept de Amerikaanse overheid op om ASML geen zaken meer te laten doen met China, uit angst dat ‘onze’ technologie gestolen wordt. Het wijst onze overheid ook op haar taak voor de toekomst: investeren in technologie die niet direct rendabel is, maar ons langdurig op voorsprong zet.
Gebruik technologie voor overheidsvertrouwen
Het probleem is dus dit: we hebben een overheid die ons land met slim beleid op een technologische voorsprong heeft gezet en collectieve voorzieningen faciliteert, maar steeds minder waardering krijgt van haar burgers. Wat nu?
Laten we afdalen naar Sillicon Valley. Tech-bedrijven maken slim gebruik van inzichten uit de gedragswetenschap. Hoe lukt het UX-designers om ervoor te zorgen dat jij je telefoon niet meer kan wegleggen? Dat komt doordat social media gebruikmaken van dezelfde principes als een casino, de zogenoemde variabele beloning. Door af en toe iets te winnen (leuke foto’s of video’s te vinden), blijf je aan de gokmachine, Facebook of smartphone gekluisterd.
Laat overheid meer leren van tech én gedragswetenschap
De overheid zou een voorbeeld kunnen nemen aan startups en nog meer kunnen leunen op inzichten uit de gedragswetenschap. De blauwe envelop is toe aan vernieuwing. Laat de Belastingdienst het kunstje afkijken van betaalapp Tikkie. Wie een betaalverzoek voldoet, ziet een melding dat de verzender van het betaalverzoek nu heel erg blij is. Om de melding kracht bij te zetten, is deze zelfs voorzien van een juichend of dansend poppetje.
Natuurlijk is belasting betalen een plicht. Maar waarom ontvangt de belastingbetaler geen melding waarin hij bedankt wordt voor het betalen van belasting? Maak vervolgens inzichtelijk wat er met dit geld gebeurt; hoeveel agenten er aan het werk kunnen, studenten kunnen studeren of hoeveel wegen of bossen hiermee onderhouden worden. Een plaatje van een juichende arts of applaudisserende docent. Makkelijker kunnen we het maken, en een beetje leuker en betekenisvoller ook. Zo valt het tij misschien te keren en krijgt vadertje staat het schouderklopje dat hij verdient.
Vond je dit interessant? Je kan verder lezen in de boeken die ik over technologie heb geschreven – en ik vertel graag meer over dit onderwerp tijdens een lezing.