We laten steeds vaker ons eten of boodschappen bezorgen. Is dat oké? Ontdek hoe het nou écht zit met flitsbezorgers en of het tijd is voor bestelschaamte.
Dit is een hoofdstuk uit mijn boek Niet appen tijdens het eten. Je kan het boek hier bestellen.
De platformeconomie
Waarom koken als je kan afhalen? Waarom afhalen als je ook kan laten bezorgen! Welkom in de on-demand economie, waarin platformbedrijven zoals Uber en Flink ervoor zorgen dat je nooit meer de deur uit hoeft om te jagen dan wel te verzamelen. Schuilt er ook een keerzijde aan deze bezorgdiensten? Kan je ook te veel of te vaak bestellen? En wat gebeurt er eigenlijk achter de schermen bij deze bedrijven?
Elke grote supermarkt is inmiddels overgegaan tot het thuisbezorgen van boodschappen. Dat kan goed zijn voor het milieu, want daardoor maken we minder individuele (auto)ritjes naar de supermarkt. Wil je om het milieu denken? Zorg dat je veel boodschappen in een keer bestelt en dat je thuis bent als een pakket geleverd wordt, zodat het niet bij een afhaalpunt terechtkomt of retour gaat. Ondanks de bezorghausse maken we overigens elk jaar meer kilometers en bezitten we elk jaar meer auto’s.
Flitsbezorgers populairder
Niet alleen supermarkten bezorgen boodschappen; er zijn een aantal tech-bedrijven die flitsbezorgen aanbieden in grote steden, zoals Getir en Gorillas. Hoe essentieel het ook kan zijn om binnen tien minuten een peer en een fles olijfolie geleverd te krijgen; bewoners ondervinden overlast van deze bedrijven. Dat komt door de zogenaamde darkstores, de panden waarvandaan de boodschappen bezorgd worden, die zich in woonwijken bevinden. Omwonenden wonen daardoor plots naast een drukbezocht magazijn, met alle bijbehorende geluidsoverlast. De flitsbezorgers, die zich voortbewegen op elektrische fietsen, zorgen soms voor onveilige situaties. Gemeenten als Amsterdam en Utrecht komen dan ook in verzet en verbieden sinds zomer 2022 deze darkstores in woonwijken.
Het thuis laten bezorgen van boodschappen en eten werd snel populairder tijdens de lockdowns. Niels van Doorn, onderzoeker naar de on-demand economie verklaarde in gesprek met de NOS het succes als volgt: ‘Het is een combinatie van corona – waardoor mensen niet naar de supermarkt durfden en sowieso meer gingen bestellen, enorme bakken geld voor investeringen omdat rentes zo laag zijn, een grote groep migranten die werk zoekt en consumenten die hier behoefte aan hebben.’ Volgens hem is de opkomst van deze bedrijven een volgende stap naar de vorming van een on-demandeconomie, waarin het leven snel en frictieloos is. Dat beeld moeten we enigszins nuanceren: flitsbezorger Zapp heeft inmiddels bekendgemaakt uit Nederland te vertrekken. Het verlieslijdende bedrijf had te veel moeite om nieuw kapitaal op te halen door de stijgende rente en slechte cijfers: is dit het begin van het einde van de flitsbezorgers?
Hebben we flitsbezorgers echt nodig?
Platformeconomie-onderzoeker Martijn Arets vraagt zich af in hoeverre we deze diensten moeten willen hebben. Deze platformen reduceren volgens hem boodschappen tot een noodzakelijk kwaad, terwijl boodschappen doen een vorm van beweging en een sociale activiteit is. Zonder nodeloos nostalgisch te worden: het zijn juist het praatje bij de slager en de onschuldige flirt met een caissière die ons tot mens maken, in plaats van enkel tot consument.
Hoe is het leven als maaltijdbezorger eigenlijk? Herman Loos schreef er het boek Homo Deliveroo. Dat is geen dienst om homoseksuelen bij je thuis te laten bezorgen, maar een ervaringsverslag van de manier waarop riders (fietsers) uitgeknepen worden door deelplatformen als Deliveroo. Loos ging undercover als bezorger en ontdekte dat bezorgers vaak niet meer verdienen dan het bestaansminimum, omdat ze per bestelling worden betaald – en niet per uur, zoals normaal is. Ieder bezorgplatform biedt flinke kortingen, zonder dat iemand zich afvraagt waar dat geld vandaan moet komen. Deliveroo kondigde in de zomer van 2022 aan te vertrekken uit Nederland. In Nederland belonen Deliveroo en Uber Eats de bezorgers per bestelling. Just Eat Takeaway, in Nederland bekend als Thuisbezorgd, neemt zijn bezorgers overigens wel in dienst, net als de flitsbezorgbedrijven.
Bezorgers zijn ‘zelfstandigen’
Daarbij lopen deze ‘zelfstandigen’ een groter risico op ziekte (zoals corona of de ongetwijfeld volgende pandemie) dan de thuiswerkende kantoormedewerker, zonder daarvoor gecompenseerd te worden of tijdens ziekte doorbetaald te worden. Om nog maar te zwijgen over de risico’s die gepaard gaan met het bezorgen onder immense tijdsdruk. De bezorgers zijn vaak migranten uit Zuid- en Oost-Europa en van buiten de Europese Unie, veelal jonge mannen uit Bangladesh, Nigeria, India en Pakistan. Wat overblijft is een beeld van niet-Westerse mannen die gevaarlijk, onverzekerd en slechtbetaald werk doen waar we zelf geen zin in hebben.
Journalist Jeroen van Bergeijk ging ook undercover als bezorger, voor de Duitse bezorgdienst Gorillas, en beschrijft zijn ervaring als volgt. ‘Het beeld dat na drie weken bezorgen bij mij blijft hangen, is dat van een generatie die bestaat uit twee gescheiden werelden: de ene millennial bedient de andere. Twee werelden waarin de ene millennial het moet doen met een weinig uitdagend flexbaantje en zich nooit een koopappartement in de stad zal kunnen veroorloven, en de lifestyle van de andere succesvolle, welgestelde millennial mogelijk moet maken.’ Daarbij moet opgemerkt worden dat niet alleen millennials, maar ook Gen Z (geboren na 1997) vaak gebruikmaken van flitsbezorging. Een op de vier jongeren (tot vijfendertig jaar) heeft wel eens iets laten flitsbezorgen, becijferde onderzoeksbureau Markteffect.
Sjoemelen met de wet
Platformen als Deliveroo en Uber Eats doen er daarbij alles aan om het betalen van wettelijke bijdragen aan pensioen en arbeidsongeschiktheid te ontwijken. Uber noemt de bezorgers bijvoorbeeld ‘partners’, om de indruk te wekken dat de arbeidskrachten op bezorgfietsen ondernemende zzp’ers zijn. Toch hebben deze ‘zelfstandigen’ geen zeggenschap over hun werk en hun verdiensten, wat de vraag oproept hoe zelfstandig ze nou echt zijn. Deze zzp-structuur is vooral een manier om kosten te besparen. Dat is hard nodig: als het bestellen van maaltijden zo goed als gratis is en een bedrijf miljoenen investeert in marketing, dan betaalt iemand anders de prijs. In dit geval: de bezorger. Daarom is betere wetgeving, die ervoor zorgt dat werknemers ook als werknemers behandeld worden en er een einde komt aan deze schijnzelfstandigheid, hard nodig.
Die wetgeving lijkt er overigens ook te komen. De rechtbank in Nederland oordeelde tweemaal dat de bezorgers in feite in loondienst zijn. Dat is niet de enige uitspraak die erop wijst dat we met schijnzelfstandigheid te maken hebben. Uber moet zich aan de taxi-CAO houden en ook in andere sectoren wordt schijnzelfstandigheid aangepakt. De schoonmakers op het Helpling-platform zijn volgens een uitspraak van de rechter geen zzp’ers, maar uitzendkrachten.
Kleding bestellen
Niet alleen bij het bestellen van boodschappen kan je vraagtekens plaatsen. Het laten bezorgen van kleding en andere artikelen is ook niet altijd even ethisch. Berucht zijn de verhalen over de erbarmelijke omstandigheden voor werknemers in magazijnen van Amazon. Magazijnmedewerkers hebben amper tijd om naar de wc te gaan en plassen daarom maar in flessen, omdat ze geen pauze durfden te nemen en bang zijn hun baan te verliezen. Dat is de ervaring van undercoverjournalist James Bloodworth bij een Amazon-magazijn in het Britse Staffordshire.
Ook aan deze kant van het Kanaal zijn de omstandigheden in distributiecentra erbarmelijk. Dat ontdekte Van Bergeijk toen hij ook een kijkje nam bij Bol.com. Er werken met name migranten die net boven het minimumloon verdienen, op onregelmatige tijden werken en pas op het laatste moment weten welke diensten ze kunnen draaien. Ze lopen dagelijks gemiddeld zo’n vijfendertig kilometer, omdat ze bang zijn dat ze hun baan kwijtraken als ze niet goed genoeg presteren. Bol.com belooft consumenten dat het mogelijk is om pakketjes, zonder opgaaf van reden, binnen dertig dagen retour te sturen. Van die regeling wordt veel misbruik gemaakt, waardoor volle stofzuigers of reistassen met vliegtuigtickets geen uitzondering zijn.
Bezint eer ge bestelt
Stel je voor dat je onder deze erbarmelijke omstandigheden moet werken, alleen maar omdat iemand ‘zo slim is’ om van de gulle retourvoorwaarden van Bol gebruik te maken om zo gratis een koffer te gebruiken voor de vakantie. Hoe zou je je dan voelen? Gratis bezorging en retourzending hebben nu eenmaal een prijs: de uitbuiting van de onderkant van de arbeidsmarkt. Dat geldt ook voor de bezorgers van de pakketjes, die doorgaans per bezorgd pakket betaald krijgen. Een stukloon van een euro met honderdvijftig bezorgde pakketjes op een dag klinkt als een goed dagloon, maar na aftrek van de kosten voor benzine, belasting en verzekeringen blijft er weinig over, zo ontdekte de makers van de NPO-serie Bezorgd. Denk daarbij ook aan de stress om targets te halen, de fysieke ongemakken van het werk, alle trappenhuizen en de ochtendspits.
Thuisgekookt laat zien dat het anders kan. Het bedrijf koppelt mensen die een avondmaaltijd kunnen gebruiken aan een thuiskok. Dat is een buurtgenoot die vrijwillig (tegen de kostprijs van de ingrediënten) een portie extra kookt. Laten we hopen dat er geen investeerders met dollartekens in hun ogen aankloppen bij Thuisgekookt en ook hier een verdienmodel van maken.
Vuistregels voor flitsbezorgers en bestelschaamte:
- Hoe onschuldig het ook lijkt om een maaltijd of lastminute-boodschap te bestellen, wees je bewust van je privilege. Beklaag je niet over de lawaaiige of irritante flitsbezorgers, maar heb medelijden. Ze doen hun slecht-betaalde werk in erbarmelijke omstandigheden. Als je een lokaal restaurant wil steunen, haal het eten dan gewoon zelf op. Wie toch wil bestellen, kiest voor een bedrijf die zijn werknemers in dienst neemt, zoals Thuisbezorgd.
- Bezorg-apps doen er alles aan om frictie weg te nemen. Maar frictie, het ongemak dat gepaard gaat met zelf boodschappen doen, maakt ons tot mens. Zoek frictie op en bestel niet – of met mate.
- Bestellen bij Amazon en Bol is zo goed als gratis, maar niet kosteloos. De prijs wordt betaald door magazijnmedewerkers die in beroerde omstandigheden werken. Kies dus bij voorkeur voor lokale boekhandels of elektronicawinkels. Deze optie is ook nog milieuvriendelijker. Het huidige papiertekort wordt grotendeels veroorzaakt door de massa’s verpakkingen en dozen van alle bezorgde pakketten.
- Er zit verschil in de ethische bedrijfsvoering van bezorgdiensten. Stel jezelf de vraag of je het systeem van Uber Eats of Amazon in stand wil houden. Als je fooi geeft, doe dat dan in cash, zodat het ook echt bij de bezorger terechtkomt.
Dit is een hoofdstuk uit Niet appen tijdens het eten. Je kan het boek bestellen via deze pagina.
Organiseer je binnenkort een bedrijfsevent, congres, personeelsdag of seminar? Hier vind je meer info over de lezing (en quiz) over digitale etiquette.