Nepnieuws bedreigt onze democratie – en verspreidt zich zes keer sneller op social media dan echt nieuws. In dit artikel: alles wat je moet weten over fake news.
Wat is nepnieuws?
Nepnieuws kan je definiëren als: desinformatie vermomd als nieuws, verspreid via websites, sociale media en traditionele media. De term verwijst ook naar nieuws dat wordt gepubliceerd met de bedoeling winst te maken of de publieke opinie te beïnvloeden. Nepnieuws is in de politiek gebruikt om de media te framen als onbetrouwbaar (bijvoorbeeld door Trump).
De geschiedenis van nepnieuws
Nepnieuws is bepaald niet nieuw. Historici beweren dat het presenteren van fictieve gebeurtenissen als betrouwbaar nieuws al zo’n 2.500 jaar oud is.
In de 20e eeuw werd de journalistiek een serieuzere wetenschappelijke discipline. Om de waarheidsgetrouwheid van hun nieuwsberichten te garanderen, namen journalisten strengere richtlijnen en objectiviteitsnormen aan. Zo werd er actie ondernomen tegen nepnieuws.
Hoewel dictatoriale regimes hun toevlucht namen tot propaganda om de steun van het publiek te winnen, deden de meest invloedrijke media decennialang hun best om nauwkeurige bericht te doen en een voortdurend te streven naar de waarheid.
Waarom is er nepnieuws op sociale media?
Wie controleert er wat je ziet op sociale media? Waarom staan er nepnieuwsberichten op je tijdlijn? En waarom plaatsen mensen nepnieuws op het internet? Als je de antwoorden op deze vragen kent, wordt het in de toekomst makkelijker om nepnieuws te herkennen. Dit zijn de redenen waarom er (nog steeds) nepnieuws verspreidt wordt:
Niet iedereen ziet online hetzelfde
De meeste social media sites en blogs houden je surfgeschiedenis bij, evenals wat je “leuk vindt” of deelt. Ze doen dit met computerprogramma’s die leren welk soort materiaal je leuk vindt en proberen je meer van hetzelfde te laten zien. Dat is handig, want je blijft langer online als je meer content ziet die je leuk vindt, dus verdienen Facebook en TikTok meer aan advertentie-inkomsten.
Door deze algoritmes op social media ontstaan er zogenoemde filterbubbels. Internetgebruikers hebben steeds meer het gevoel dat zij veranderen in “kudde-denkers”, die in hun timeline bevestigd krijgen wat ze zelf geloven.
Nepnieuws vaak extra spannend
Berichten met koppen die niet waar zijn, zijn online populairder. Dat komt onder andere door de spannende toon van die koppen kunnen zijn. Ze maken je immers nieuwsgierig en je wil er graag op klikken. Denk bijvoorbeeld aan de headline: ‘Is Will Smith homoseksueel?’ Het artikel leert je dat het niet zo is, maar de headline maakt je toch nieuwsgierig.
De algoritmes van sociale media geven prioriteit aan populaire inhoud, zelfs als die niet waar is. Daar moet je zelf nog achter zien te komen, door op het artikel te klikken.
Redenen om nepnieuws of desinformatie te maken
Waarom zou iemand nepnieuws maken? Er zijn verschillende redenen waarom bedrijven of mensen nepnieuws maken:
De afzender wil onrust veroorzaken met het bericht
Iemand kan proberen onrust te zaaien tussen mensen of groepen, omdat hij/zij profiteert van verdeeldheid. Het internet biedt anonimiteit aan degenen die dergelijke berichten plaatsen. Soms zal een regering of land desinformatie-tactieken gebruiken om opzettelijk onrust en meningsverschillen in een ander land te veroorzaken, zoals Rusland al jaren probeert in Europa.
De afzender verdient misschien geld met dit bericht
Sommige websites verdienen door bezoekers naar hun site te lokken. De makers verdienen geld wanneer internetbezoekers de advertenties op de site zien (en er op klikken). Berichten van websites die alleen zijn gemaakt om geld te verdienen, hebben vaak een heftig onderwerp en spannende koppen.
Dit heet ‘’clickbait’’ of vertaald ‘’klik lokaas’’(maar dat klinkt belabberd, dus ik blijf het clickbait noemen). Het probleem met clickbait is dat het vooral gebruikt wordt om aandacht/geld te krijgen. Of iets klopt, doet er eigenlijk niet toe.
Het bericht kan ook een grap zijn
Natuurlijk, humoristische artikelen zijn prima, maar verwar satirische artikelen niet met feitelijke artikelen. Sommige websites bevatten alleen satirische nieuwsberichten en geen niet-fictieve nieuwsartikelen, denk bijvoorbeeld aan Lucky TV en De Speld. Pijnlijk maar waar: sommige mensen zien niet in dat dat deze satirische media een grapje maken – en nemen de berichtgeving serieus. Auw.
Wat is het gevaar van nepnieuws?
Als we leugens als feiten accepteren, is het moeilijk een gefundeerde mening te vormen. Daarom is het belangrijk dat nepnieuws bestreden wordt. Over de integriteit van informatie schrijft David Buckingham, een Britse wetenschapper: “Het democratische politieke proces is volledig gebaseerd op de verspreiding van betrouwbare informatie. Als dat wegvalt, wordt het voor burgers bijna onmogelijk om politieke beslissingen te nemen.” Anti-democratische politici, zoals Poetin, Trump en Baudet, schrikken daarom niet terug om nepnieuws te verspreiden.
Daarnaast kan nepnieuws onrust veroorzaken in de samenleving. Nepnieuwsmakers polariseren om de publieke opinie te beïnvloeden: ze zetten mensen tegen elkaar op en spelen in op emoties als angst voor vreemden of het onbekende. Op die manier beïnvloeden zorgen ze voor onrust – en soms zelfs geweld.
Ook wordt nepnieuws in de politiek ingezet met zogeheten ‘’deep fakes’’. Deepfake is een verzamelnaam voor digitale beeld software waarmee gebruikers nep video’s kunnen maken. Deze video’s zijn soms niet van echt te onderscheiden. Ze kunnen beelden bevatten van mensen die dingen zeggen die ze in werkelijkheid nooit hebben gezegd. Ronduit onhandig als er een filmpje viraal gaat waarin iemand iets racistisch lijkt te zeggen, terwijl je dat nooit hebt gezegd.
Complottheorieën zijn ook een groot gevaar. Een complottheorie is een poging om gebeurtenissen die niets met elkaar te maken hebben of losjes met elkaar verband houden, met elkaar te verbinden om zo een gevoel van wantrouwen op te roepen. De meeste complottheorieën zijn gericht tegen de regering of de media, en het doel is om mensen het gevoel te geven dat de regering en de media niet het beste met hen voor hebben. Een voorbeeld is 5G, dat tegelijk opdook met het besmettelijke coronavirus. Sommigen hebben zich afgevraagd of de komst van zowel 5G én corona toeval is of een complot. Toch zetten deze theorieën aan tot geweld, zoals de corona-rellen waar veel vandalisme/diefstal is gepleegd.
Gevolgen nepnieuws
Nepnieuws kan catastrofale gevolgen hebben als het verkeerd wordt ingezet. Een voorbeeld ter illustratie: de onschuldige selfie met Angela Merkel van Anas Modamani. Merkel bezocht een opvangcentrum voor vluchtelingen in de Berlijnse wijk Spandau. Anas Modamani, die nog maar twee dagen in het centrum verbleef, nam een selfie met de kanselier en plaatste deze op sociale media.
Die foto kreeg een bittere nasmaak toen hij later werd gebruikt als nep nieuwsfoto met als onderschrift “Angela Merkel op foto van dader aanslag Brussel”. Modamani was geen dader van een aanslag in Brussel, al maakte dat de verspreiders van nepnieuws niets uit.
Nepnieuws bestrijden
Nepnieuws kan zoals blijkt erg gevaarlijk zijn, dus wat kunnen we eraan doen? De regering zal bepaalde vormen van meningsuiting censureren als zij het internet overneemt en dat is ook niet de bedoeling. Moeten we Big Tech, dat grote delen van het internet in handen heeft, bepaalde informatie laten censureren?
Het begin van een oplossing: informatieve waarschuwingen, die je soms al ziet bij posts op Instagram over Covid-19. Vaak werd daarbij een link naar de rijksoverheid geplaatst, zodat mensen zich in konden lezen via een betrouwbare overheidsbron. Er zijn ook sites gericht op het verifiëren van nieuwsberichten, zoals en voorbeeld hiervan is nieuwscheckers.nl, maar zij kunnen natuurlijk niet alle berichten verifiëren.
Nepnieuws herkennen
Uit onderzoek is gebleken dat jongeren moeite hebben om nepnieuws te herkennen. Zelf zeggen ze baat te hebben bij hulp van volwassenen bij het bepalen van de waarheidsgetrouwheid van nieuwsberichten. Ook volwassenen zijn vaak niet in staat nepnieuws te herkennen. De volgende tips helpen zowel jong als oud om nepnieuws te herkennen.
Manieren om zelf na te gaan of het bericht nepnieuws bevat
1: Chek de afzender van het bericht. Is het een betrouwbare bron zoals een krant of de NOS? Wanneer je een website bekijkt, check dan de disclaimer of het gedeelte “over ons”. Daar vind je vaak meer info over de intenties van de afzender.
2: Wat is de bedoeling van de afzender van het bericht? Wie heeft het artikel geschreven en waarom? Voor wie is het geschreven? Welke belangen heeft de auteur bij het schrijven van dit stuk? Probeert de auteur je te overtuigen, ergens anders over te laten denken of iets te laten doen? Wat is de relatie tussen de auteur en het idee of het standpunt dat hij voorstelt? Stel jezelf deze vragen, zodat je doorkrijgt of het nieuws of opinie is.
3: Welke techniek wordt in dit stuk toegepast? Hoe wordt emotie in een verhaal benadrukt? Welke feiten worden weggelaten? Worden deskundigen als bron aangehaald? Welk camerastandpunt en welke muziek horen bij de beelden die in een film of televisieprogramma worden getoond? Komen hoofdletters en uitroeptekens vaak voor in een kop? Als dat het geval is, is het waarschijnlijk een sensatie-stuk.
4: Welke bron is voor dit stuk gebruikt? Als je wilt weten of een nieuwsbericht nep is, moet je verder kijken dan alleen de bronvermelding. Controleer of de tekst en de foto op dezelfde manier zijn gebruikt als in de oorspronkelijke bron. Kijk ook of het bericht uit zijn context is gehaald. En ten slotte, check of er een link is naar de originele bron van het artikel.
5 Check websites nauwkeurig. In een poging om hun valse beweringen geloofwaardig te laten lijken, bootsen makers van nepnieuws de websites met echt nieuws zo nauwkeurig mogelijk na. Let daarom goed op de bron van elk bericht dat je leest. Is het echt NOS.nl of gaat het hier om N0S (met een nul in plaats van o)? Check dus de legitimiteit van zowel het bericht als de bron. Je kunt bijvoorbeeld naar de ‘over ons stukjes’-kijken op een website.
6: Bekijk het hele bericht. Heb je twijfels over een bericht? Lees dan het hele artikel. Als de tekst bijvoorbeeld naar een onderzoek verwijst, ga dan na wie het onderzoek heeft uitgevoerd en hoeveel mensen aan een enquête hebben deelgenomen. Als weinig mensen aan een onderzoek hebben deelgenomen, is de kans klein dat hun mening voor heel Nederland geldt.
